Internationale handel en investeringen met oog voor mens en milieu

Het idee achter deze verdragen is mooi: ze zouden gelijkwaardige, eerlijke handel tussen partijen moeten vergemakkelijken en (internationale) investeringen moeten bevorderen, wat vervolgens goed is voor de welvaart van de betrokken landen. De praktijk leert helaas dat de economisch sterkere partij meestal in het voordeel is en dat de verdragen vaak nadelig zijn voor mensen in het mondiale Zuiden en voor het milieu.

Bindende verdragen versus vrijblijvende sociale en milieucriteria

Om te beginnen zijn economische verdragen en regels, in tegenstelling tot internationale afspraken op het gebied van milieu en mensenrechten, niet alleen bindend, maar via boetes en handelssancties ook afdwingbaar. Afspraken over het beschermen van mens en milieu dreigen als gevolg daarvan vaak door de meer afdwingbare afspraken over vrijhandel en investeringen ondermijnd te worden. Vooral rijkere landen proberen bepalingen die nadelig zijn voor de economisch minder sterke handelspartners door te drukken. Een aantal voorbeelden zijn het Energiehandvest en ISDS-clausules:

• Het Energiehandvest
  Het Energiehandvest (Energy Charter Treaty, ECT) is een handels- en investeringsverdrag dat investeringen in de energiesector beschermt. De bepalingen omvatten de mogelijkheid voor investeerders in fossiele brandstoffen om regeringen via particuliere rechtbanken voor meerdere miljarden dollars aan te klagen als maatregelen tegen klimaatverandering en het milieu hun toekomstige winsten schaden. De EU heeft het ECT in 2024 verlaten, maar desondanks zijn er nog in 2025 zaken onder dit verdrag gestart, zoals dat van Exxon Mobile tegen de Nederlandse Staat vanwege het stoppen van de gaswinning in Groningen.
• Investeringsbescherming
  Door een speciale 'investor to state dispute settlement' (ISDS)-clausule in investeringsverdragen kan een investeerder de jurisdictie van nationale rechters omzeilen. Zo kunnen nieuwe overheidsmaatregelen, zoals bijvoorbeeld veranderingen in nationale milieuwetten, leiden tot forse claims van de investeerder als deze vindt dat bijvoorbeeld de winst in het geding komt. Als de staat bij elke nieuwe maatregel rekening moet houden met mogelijke claims, dan zet dit een krachtige rem op het invoeren van nieuwe regelgeving, ook als deze in het maatschappelijk belang is.

Schaalvergroting van agro-ecologie en lokale klimaatmaatregelen door huidige handelsbarrières aan te pakken

Agro-ecologie omvat een breed scala aan landbouwpraktijken waarbij voedsel wordt geproduceerd in overeenstemming met de waarden van de natuur en waarbij de boer centraal staat. Het is kleinschalig, circulair, lokaal, inclusief en eerlijk. Het doel is om voedselsystemen te transformeren naar meer ecologische duurzaamheid, sociale rechtvaardigheid en veerkracht. 

Both ENDS en partners over de hele wereld ondersteunen boeren en veehouders die agro-ecologie beoefenen. Daarmee willen we lokale klimaatmaatregelen zoals agro-ecologie opschalen door proactief de huidige handelsbarrières aan te pakken die agro-ecologie schaden of tegenwerken. We analyseren internationale handelsmodellen en doen aanbevelingen om ervoor te zorgen dat ze lokale veerkrachtige voedselsystemen ondersteunen in plaats van belemmeren. Op die manier kunnen we blijvende, systemische verandering teweegbrengen. Een voorbeeld hiervan is ons werk rond de UPOV 91-conventie:

• UPOV 91 ondermijnt lokale zaadsystemen
  De internationale Conventie UPOV 91 is relatief onbekend. Maar dit verdrag levert problemen op voor kleinschalige boeren en voor agroecologische vormen van landbouw. Omdat de conventie intellectuele eigendomsrechten op zaden oplegt, worden de mogelijkheden voor boeren om zaden op te slaan en te hergebruiken flink beperkt en lokale zaadsystemen ondermijnd. De druk vanuit de EU op andere landen om UPOV 91 in EU-handelsverdragen op te nemen wordt steeds groter, en de kans dat dit grote problemen gaat opleveren voor kleinschalige, duurzame landbouw steeds reëler.

Both ENDS en partners: samen pleiten voor een toekomstgericht handelsmodel

Samen met partners in Nederland, Europa en het Mondiale Zuiden werkt Both ENDS aan een ander model voor internationale handel: een model waar mens en milieu van profiteert in plaats van schade ondervindt. In 2024 hebben we, samen met 50 partners, de Entebbe Declaration - Reclaiming investment frameworks for people and the planet opgesteld.

De verklaring roept op tot vervanging van ISDS door mechanismen die de soevereiniteit van staten respecteren en het welzijn van mensen en de planeet voorrang geven boven bedrijfswinsten en benadrukt dat investeringskaders klimaatdoelstellingen actief moeten ondersteunen door hernieuwbare energie te bevorderen, subsidies voor fossiele brandstoffen af te schaffen en groene transities te financieren. De verklaring benadrukt ook het belang van door de gemeenschap geleide ontwikkeling, technologieoverdracht en investeringen die lokale waarde creëren, en eist bindende verantwoordingsplicht van bedrijven op het gebied van mensenrechten en milieubescherming.

Met de Verklaring van Entebbe in de hand brengen Both ENDS en partners deze punten onder de aandacht van beleidsmakers over de hele wereld, onder meer in Nederland, de EU en op belangrijke internationale fora van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling, de handelscommissies van de VN (UNCTAD en UNCITRAL) en de Wereldhandelsorganisatie.