Feminisme in Latijns-Amerika: rituelen, solidariteit en de link met het milieu

Wat meteen opviel was de diversiteit. Een mooie mengeling van inheemse, gekleurde en witte, lesbische, transgender en hetero, minder valide en valide, jonge en oude vrouwen. Expressieve en felle kleuren voerden de boventoon; gekleurde haren, bonte kleding en shirts met teksten en symbolen waren eerder regel dan uitzondering.

De samenhang tussen milieuactivisme en feminisme
Veel van de onderwerpen die vrouwen bezighouden lijken niets te maken te hebben met milieu, maar niets is minder waar. Onderwerpen als legalisering van abortus, seksueel geweld, bedreigingen van en moorden op vrouwen, blijken meer met milieuproblemen te maken te hebben dan je in eerste instantie zou denken. Toch stond het thema 'cuerpo y territorio' (lichaam en land) voor het eerst op de agenda.

Het interessante was dat er zowel vrouwen waren die zich voor het milieu inzetten die zichzelf nooit geïdentificeerd hebben als feministen, en uitgesproken feministen die voor het eerst ontdekken dat ze tegelijk milieu-activist zijn omdat ze strijden voor toegang tot land, (schoon) water en gezond voedsel. Voor hen hoort dit allemaal vanzelfsprekend bij elkaar.

"Voor de verdediging van onze lichamen en ons land"

De verschillende sessies over milieu en vrouwenrechten waren dan ook goed bezocht, vooral door (inheemse) vrouwen die strijden tegen mijnbouw, grootschalige landbouw en grootschalige infrastructuur. De vrouwen ondervinden hiervan als eerste de gevolgen. Gebrek aan schoon water en voedsel betekent grote problemen voor het gezin, waarvoor de vrouwen verantwoordelijk zijn. Vrouwen nemen daarom als eerste het initiatief om hun gemeenschap te verdedigen en worden vooraan in de strijd gezet als er demonstraties zijn omdat de politie of het leger minder geweld tegen vrouwen zou durven gebruiken. Maar als het aankomt op onderhandelen, zijn het alleen mannen die aan tafel zitten.

Ondertussen verslechtert de situatie in veel Latijns-Amerikaanse landen snel. Kritische organisaties wordt het werken onmogelijk gemaakt, demonstraties worden verboden en protest wordt aangemerkt als 'terrorisme'. Het geweld tegen vrouwen, intimidaties, verdwijningen en moorden van vrouwen nemen toe. Er was dan ook veel aandacht voor vrouwelijke mensenrechtenverdedigers (de Defensoras) en hoe zij zichzelf beter kunnen beschermen.

Sterke vrouwen en onderlinge solidariteit
Ondanks dit alles is het onvoorstelbaar hoe sterk en strijdvaardig deze vrouwen zijn. Neem de vrouw uit Guatemala die strijdt tegen watervervuiling door grootschalige landbouw. Haar gemeenschap is sinds een paar jaar omringd door suikerriet en palmolie. Daardoor is de rivier vervuild, de toegang tot schoon water geblokkeerd en hun land afgenomen. Aan de gemeenschap is niets gevraagd.

Deze vrouw uit Guatemala die opkomt voor haar rechten wordt niet met open armen ontvangen. Niet door de grote producenten, die niet zelden gesteund worden door de overheid en het leger, maar ook niet door haar eigen man of een groot deel van haar eigen gemeenschap. Ze wordt geïntimideerd en bedreigd, heeft al meerdere malen moeten onderduiken en is dan totaal afhankelijk van een sociaal netwerk van mensen die haar opnemen en beschermen. Als haar iets zou overkomen zoals verkrachting, wat geen uitzondering is, is abortus illegaal.

Soms is de weerstand van de gemeenschap zelf nog zwaarder dan de anonieme intimidaties. Vrouwen horen te zorgen voor het gezin en moeten zich niet publiekelijk uitspreken. Een van de vrouwen uit Bolivia vertelde dat haar eigen man haar traditionele rok kort knipte zodat ze niet naar publieke bijeenkomsten kon gaan.

In deze context was de roep van vrouwen om samen te werken groot tijdens EFLAC. Als collectief staan we sterker: de milieubeweging en de feministische beweging, urbaan en ruraal, jong en volwassen, inheems, gekleurd en/of lesbisch.

En vergeet de mannen niet. De paar mannen die bij EFLAC aanwezig waren, waren er voor de barbecue of de techniek. Aan het einde van een bijeenkomst met GAGGA partners zei een van de vrouwen dat het wel belangrijk was om te kijken hoe we ook mannen kunnen betrekken. Dat komt me bekend voor. Als milieubeweging bedenken we ook vaak aan het einde van een project: "Hoe zullen we gender nog ergens inbouwen?"

"Vrouwelijke mensenrechtenverdedigers staan er niet alleen voor"

Kracht halen uit creativiteit
Hoewel de discussies serieus en inhoudelijk waren ging er geen uur voorbij of er werd aandacht besteed aan rituelen, zingen, dansen, trommelen, etc. Bijeenkomsten begonnen vaak met een ritueel. Een bijeenkomst begon bijvoorbeeld met foto's van verschillende soorten houdingen van verzet die we allemaal na moesten doen. Gevolgd door voorbeelden van leuzen die geroepen worden in verschillende landen tijdens demonstraties of marsen. Iedereen kon iets inbrengen en wij deden dan enthousiast mee. Voor mij een beetje onwennig, maar voor de meeste vrouwen aan de orde van de dag en een heerlijke manier om spanning kwijt te raken. Hun kracht was goed zichtbaar in deze uitingen.

Ik ben overtuigd geraakt van het belang van dit soort bijeenkomsten. Het is een gelegenheid voor duizenden vrouwen om te voelen dat ze niet alleen staan in hun schijnbaar uitzichtloze strijd tegen de macht, het kapitalisme, het neo-liberalisme en het machismo. Het is ook een plek om zichzelf te zijn en zich even veilig te voelen. Te kunnen vertellen wat ze meemaken aan mensen die dit begrijpen, hetzelfde meemaken, interesse hebben in hun verhaal, zonder dat ze veroordeeld of bedreigd worden. Te kunnen lachen, huilen, schreeuwen, zingen. Even vrij te zijn.

Ik heb veel geleerd, veel om over na te denken, maar ik ben ook tot de conclusie gekomen dat we met GAGGA op de goede weg zijn. Bijdragen aan de versterking van lokale vrouwen, die strijden voor een schoon milieu. Met vrouwen werken aan voorstellen vanuit hun eigen behoeften en kennis. Het aangaan van allianties tussen de milieu- en vrouwenbeweging en het zichtbaar maken van de harde strijd van vrouwen. Om de verhalen direct van deze vrouwen te horen is heftig, maar maakt ook dat ik trots ben op wat we doen.