Agua es vida: Both ENDS en waterbeheer

Waterbeheer gaat in de ogen van Both ENDS veel verder dan alleen de beschikbaarheid van schoon drinkwater en sanitaire voorzieningen. Het gaat ook om het gebruik en beheer van rivieren, zee- en kustgebieden en het recht om te vissen voor levensonderhoud. Het gaat erom te voorkomen dat waterstromen verontreinigd raken, dat rivieren worden ingedamd of dat meren vrijwel droog komen te staan door overmatige industriële waterwinning. Het gaat erom mensen te betrekken bij de besluitvorming over waterbronnen waarvan zij voor hun levensonderhoud afhankelijk zijn.

Veel van de wereldwijde onrechtvaardigheden op het gebied van waterbeheer zijn het gevolg van de enorme politieke en economische belangen die erachter schuilgaan. Waterbeheer wordt vooral bekeken vanuit een economisch, technisch en antropocentrisch perspectief. Marktbelangen en economische groei bepalen hoe water wordt beheerd. Waterbeheer wordt teruggebracht tot een technologische kwestie. Water en natuur worden vooral gezien als hulpbronnen voor mensen, zonder hun intrinsieke waarde te erkennen. De culturele, contextgebonden, ecologische en menselijke aspecten van waterbeheer worden niet in overweging genomen.

Waterbeheer is politiek

Murtah: "Waterbeheer wordt vaak afgeschilderd als waardevrij, als een wereld van ingenieurs en hydrologen die zich laten leiden door de nieuwste wetenschappelijke kennis. De uitkomsten van besluitvormingsprocessen rond water worden gepresenteerd als noodzakelijk, vanzelfsprekend en onbetwistbaar. Een nieuwe dam wordt bijvoorbeeld voorgesteld om aan de toenemende vraag naar energie te voldoen; een nieuwe dijk wordt voorgesteld als de enige manier om buurten tegen overstromingen te beschermen. Maar deze ingrepen zijn allesbehalve waardevrij; er zitten altijd bepaalde belangen en opvattingen achter. De noodzaak van een dam berust bijvoorbeeld op de veronderstelling dat het verstoren van riviersystemen en de gemeenschappen die daarvan afhankelijk zijn, geoorloofd is om meer energie op te kunnen wekken. Het komt er uiteindelijk op neer welke belangen het zwaarst wegen."

Melvin: "De hamvraag bij waterbeheer is niet wát er met het water moet gebeuren, maar wíe er bepaalt wat met het water gebeurt. Wiens belangen worden gediend en wiens belangen worden ondermijnd? En welke gevolgen heeft dat voor mens en natuur? Dat is de essentie van een politiek perspectief op water. Wie zeggenschap heeft over het water – zoals overheden, bedrijven – neemt de beslissingen over wie het water wel of niet mag gebruiken. Zowel in Nederland als in andere landen moeten beleidsmakers die zich bezighouden met watervraagstukken zich hiervan bewust worden."

Ondersteuning van lokale visies op waterbeheer

Both ENDS concretiseert dit politieke perspectief op waterbeheer door intensief samen te werken met partnerorganisaties uit de hele wereld. Sommige organisaties hebben een wetenschappelijke invalshoek, andere zijn meer activistisch. Weer andere ontstaan uit pure noodzaak, bijvoorbeeld om vissers te ondersteunen voor hun rechten op te komen als hen plotseling de toegang tot hun visgebieden wordt ontzegd, of om gemeenschappen te ondersteunen bij het ontwikkelen van een eigen visie op duurzaam waterbeheer. Both ENDS werkt samen met waterdeskundigen om zo van elkaar te kunnen leren en elkaars werk te versterken. Melvin: "We noemen dit 'wederzijdse capaciteitsontwikkeling'; door middel van deze gelijkwaardige samenwerking vergroten we de kennis en strategische slagkracht van beide partijen."

De organisaties waar Both ENDS mee samenwerkt pleiten richting overheden en bedrijven voor een vorm van waterbeheer die de belangen en kennis van de bewoners als uitgangspunt heeft. Ze pleiten ervoor om sociale, culturele, historische en ecologische aspecten mee te laten wegen bij het zoeken naar de beste oplossing voor watervraagstukken. De nadruk ligt op empowerment van mensen die gewoonlijk worden uitgesloten van besluitvormingsprocessen, zoals vrouwen en inheemse groeperingen.

Melvin: "Er bestaat niet één blauwdruk. Wat in Mozambique werkt, werkt in Bangladesh mogelijk heel anders. Je moet doordrongen zijn van de lokale context en weten hoe de instellingen werken. Daarom is lokale expertise essentieel. Lokale deskundigen kennen de situatie ter plaatse en weten wat werkt. In Bangladesh bestonden in het verleden bijvoorbeeld heel slimme oplossingen voor het reguleren en verdelen van schaars of overtollig water. De kunst is om die weer aan het licht te brengen."

Toekomstbestendig waterbeheer

Rechtvaardig, inclusief en duurzaam waterbeheer vereist een andere aanpak en zorgt uiteindelijk voor een efficiëntere, toekomstbestendige vorm van waterbeheer. Het is voor de watersector verleidelijk om voor een 'one-size-fits-all' aanpak te kiezen. Murtah: "Toch wijst de praktijk uit dat deze aanpak vaak juist het minst toekomstbestendig is. Nederland heeft bijvoorbeeld een reeks masterplannen in verschillende landen gefinancierd, die allemaal onvoldoende oog hadden voor de rol van lokale gemeenschappen en instellingen. Daardoor bleken deze plannen uiteindelijk niet eens haalbaar. Het loont dan ook om flink te investeren in de dialoog met lokale bewoners en gebruik te maken van hun kennis en ervaring." Overheden spelen hierin een sleutelrol: overheidsinstanties bevinden zich in de positie om ruimte te creëren voor dialoog, voor het maatschappelijk middenveld. Both ENDS zet zich in om ervoor te zorgen dat de overheid deze rol naar behoren vervult.

Both ENDS ondersteunt haar partnerorganisaties bij het pleiten voor een echt duurzame vorm van waterbeheer en doet dat zelf ook in Nederland en daarbuiten. Both ENDS richt de schijnwerper op de lokale realiteit van specifieke gemeenschappen. Ook treedt de organisatie waar nodig op als waakhond. Murtah: "Dat hoort bij onze rol. Soms moet je ook de vinger op de zere plek durven leggen. Bij Both ENDS doen we dat altijd met duidelijke doelstellingen en op een constructieve manier. Je wilt uiteindelijk de dialoog aangaan om de oplossing te vinden die voor iedereen werkt en op de lange termijn echt duurzaam is."

De rol van de Nederlandse overheid

Both ENDS bepleit haar zaak vooral binnen de invloedssfeer van Nederland, waaronder het Nederlandse overheidsbeleid, investeringen en de Nederlandse rol in internationale instellingen. Zo verstrekt Nederland via exportkredietverzekeraar Atradius DSB garanties aan zeer risicovolle projecten, onder andere in de watersector, waarmee vaak honderden miljoenen euro's gemoeid zijn. Murtah: "Dit zijn Nederlandse publieke middelen die worden ingezet. Daarom vinden wij dat we inspraak horen te hebben in de besteding van die middelen. We hebben de kwestie aangekaart bij het Nederlandse ministerie van Financiën en bij de Nederlandse tak van Atradius DSB."

Both ENDS verzet zich al jaren tegen de manier waarop exportkredietverzekeringen worden toegekend. Beslissingen over het al dan niet toekennen van een exportkredietverzekering aan een project worden vrijwel geheel gedreven door economische of politieke belangen. Bovendien wordt weinig tot geen informatie openbaar gemaakt over de projecten, die onder meer bestaan uit landaanwinning en havenontwikkeling. Murtah: "Daardoor hebben de getroffen mensen geen idee waar ze aan toe zijn of wat ze kunnen verwachten. Ze kunnen plotseling van hun land worden verdreven, waarbij hun huis wordt platgewalst, of ze kunnen een visverbod krijgen op die plaatsen waar zij en hun voorouders altijd al voor hun levensonderhoud hebben gevist. En dit alles kan gebeuren zonder dat duidelijk is of zij ooit enige vorm van compensatie zullen ontvangen. Het is geen toeval dat rijke buurten nooit plaats hoeven te maken voor dit soort destructieve projecten."

Verder kijken dan technologie

De Nederlandse watersector beschikt over veel kennis en expertise, vooral in technische zin. Aan gegevens, modellen en ingenieurs geen tekort. Er is echter veel minder ruimte voor antropologische, geografische en sociaalwetenschappelijke expertise. Met dergelijke kennis wordt geen rekening gehouden bij projecten en vaak ook niet in het beleid. Lokale gemeenschappen, bewoners en boeren die van het water gebruikmaken hebben die kennis wel, maar krijgen niet de kans om beslissingen te beïnvloeden. Murtah: "Wij vinden dat de watersector, die gedomineerd wordt door ingenieurs, zich moet realiseren dat haar kennis niet volledig genoeg is om tot duurzaam waterbeheer te komen. Gelijkwaardige kennisdeling en samenwerking is essentieel. Dat is waar de echte kans ligt!"

De term inclusiviteit wordt steeds vaker gebruikt in de watersector. Kritische academici en organisaties zoals Both ENDS hebben bijgedragen aan deze omslag, onder andere door te zorgen voor interactie tussen NGO's, beleidsmakers, waterdeskundigen en wetenschappers bij verschillende controversiële projecten. Het kwam er in de meeste gevallen op neer dat de al te technische invalshoek en top-down benadering – vanaf de zijlijn bedacht zonder goede kennis van de lokale context – vaak leidde tot onhaalbare projecten. Melvin: "Er was in de watersector echt te weinig besef dat er soms, ondanks alle goede bedoelingen, dingen misgaan. We zijn dus positief over deze ontwikkeling. Tegelijkertijd blijven er enorme uitdagingen. Het is niet eenvoudig om een bestaand systeem dat op een top-down benadering is gebouwd te doorbreken. Zo heeft de watersector te maken met beperkingen die worden opgelegd door financiers, zoals de Wereldbank."

Weg naar verandering: het Transformative Water Pact

De Waterconferentie van de VN in maart 2023 getuigt van de toenemende internationale aandacht en momentum rond water. De hele (water)wereld kijkt toe. Voor Both ENDS is het een belangrijk moment om opnieuw op te roepen tot een omslag in denken en handelen op het gebied van waterbeheer. Murtah: "Het is duidelijk dat de mondiale watercrisis niet kan worden opgelost met de huidige aanpak. Het is noodzakelijk dat een progressieve en alternatieve visie op waterbeheer wordt geformuleerd, gebaseerd op de kennis en expertise van groepen die gewoonlijk van het proces worden uitgesloten. Daarom hebben wij, samen met onze partners, het Transformative Water Pact ontwikkeld: een concrete agenda waar mensen zich tijdens de conferentie aan kunnen committeren."

Dit artikel is gepubliceerd in ons magazine World of Water in maart 2023. Download hier het hele magazine.